اطلس ستاره‌ای واقع در خوشه‌ی پروین است که همگی باهم بر شانه‌ی صورت فلکی گاو قرار گرفته‌اند. خوشه‌های ستاره‌ای، دسته‌ای ستاره‌اند که تحت نیروی گرانشی کنار هم قرار گرفته‌اند و به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: خوشه‌های باز و خوشه‌های کروی؛ که خوشه‌های باز با نیروی گرانش کمتری در مقایسه با خوشه‌های کروی کنار هم قرار گرفته‌اند به همین دلیل تحت گرانشِ دیگر اجرام آسمانی در نهایت شکلِ منسجم خود را از دست می‌دهند. ستارگان این خوشه‌ها نیز عمر کمتری نسبت به خوشه‌های کروی دارند. از طرفی خوشه‌های کروی در هاله‌کهکشان قرار دارند اما خوشه های باز در قرص کهکشان.
خوشه‌ی پروین یک خوشه‌ی کروی باز است که از صدها ستاره تشکیل شده و اطلس را نیز در گوشه‌ای از خود جای داده. این سیستم سه‌ستاره ای در فاصله‌ی حدود ۴۵۰ سال نوری از زمین قرار گرفته و با دمای سطحی حدود 13500 درجه‌ی کلوین در رده‌بندی سفید-آبیِ ستاره‌ای قرار دارد که در قسمت بالا و سمت چپ نمودار هِرتسپرانگ-راسل قرار می‌گیرد.
این سیستم سه‌تایی خود از یک سیستم دوتایی و یک تک ستاره تشکیل شده است. سیستم دوتایی از دو ستارهی غول سفید- آبی، یکی با قدر ظاهری ۴/۱ و دیگری با قدر ظاهری ۵/۶ تشکیل شده که حول نقطه‌ی مشخصی (مرکز جرمشان) می‌چرخند. قدر ظاهری ترکیبی این‌دو ستاره ۳/۲۶ است. ستارهی سوم ستاره‌ای کم‌نور است که تقریبا حول سیستم دوتایی در حال چرخش بوده و قدر ظاهری‌اش ۶/۸ است.
قدر ظاهری: قدر ظاهری ستاره عددی است که میزان پرنور دیده شدنِ ستاره از دید ناظر زمینی را مشخص می‌کند. هرچه مقدار عددی آن کمتر باشد به این معنی است که ستاره پرنورتر دیده می‌شود. برای مثال قدر ظاهری خورشید، پرنورترین ستارهی آسمان از دید ناظر زمینی ۲۷- است.
قدر ظاهری یک ستاره معیاری از نورانی بودن یک ستاره از دید ناظر زمینی است.
ممکن است ستاره ای بسیار پرنور و داغ باشد اما به دلیل دوری از زمین، ناظر زمینی آن‌را کم نور ببیند، پس قدر ظاهری پارامتری وابسته به فاصله است. اما برای اندازه گیری دقیق درخشندگی یک ستاره تعریفی به نام قدر مطلق مطرح می‌شود.
قدر مطلق: قدر مطلق یک ستاره درواقع قدر ظاهری آن ستاره است زمانی که فاصله‌اش از ناظر زمینی 32.6 سال نوری (10 پارسِک) باشد.
- برای مثال قدر ظاهری خورشید 27- است، برای دانستن قدر مطلق خورشید باید فرض کنیم اگر خورشید در فاصله‌ی 32.6 سال نوری از زمین قرار داشته باشد چقدر پرنور خواهد بود. قدر مطلق خورشید 4.74 است. مشابه قدر ظاهری، هر چه مقدار عددی قدرمطلق کمتر باشد به این معنی است که ستاره پرنورتر است.
نمودار هرتسپرانگ-راسل
رده‌بندی یا رده طیفی ستاره‌ای: در علم ستاره‌شناسی ستارگان را بر اساس طول موجی که از آنها گسیل می‌شود رده‌بندی می‌کنند. یک ستاره امواج مختلفی را در طیف الکترومغناطیسی گسیل می‌کند. ستارگان مختلف بسته به عناصر تشکیل دهنده و دمایشان طول موج خاصی را بیشتر از بقیه گسیل می‌کنند. برای مثال خورشید ستاره‌ای است که انواع امواج الکرتومغناطیسی از جمله امواج مرئی، رادیویی، فرابنفش و... را منتشر می‌کند؛ ولی بیشتر این طیف منتشر شده را نور زرد رنگ تشکیل می‌دهد و دمای سطحی آن 6000 درجه‌ی کلوین است. چنین ستاره‌ای در ردهیG قرار می‌گیرد. رده‌بندی ستاره‌ای برحسب دما (یا برحسب رنگ) از دمای پایین به بالا به ترتیب با حروف O , B , A , F , G , K, M نامگذاری شده‌اند. بدین ترتیب خورشید جزو ستارگانی با دمای پایین محسوب می‌شود و اطلس با دمای 13500 درجه‌ی کلوین در ستارگان ردهیB قرار دارد.
از آنجایی که بجز خورشید، نمی‌توانیم ستاره‌ها رابا جزئیات کامل بررسی کنیم (نزدیک ترین ستاره به ما 4.5 سال نوری از ما فاصله دارد!) مطالعه‌ی گروهی ستاره‌ها و بررسی روند کلی آنها برای شناخت بیشتر آنها مفید خواهد بود.
در این راستا، در سال 1910 هرتسپرانگ ستارهشناس دانمارکی و راسل ستارهشناس آمریکایی به‌طور مستقل نموداری از ستارگان را باتوجه به ویژگی‌هایشان ترسیم کردند. یک راستای افقی این نمودار دما یا ردهی طیفی (رنگ) ستاره و راستای عمودی آن درخشنگی یا قدر مطلق ستاره است. در نجوم این نمودار به نمودار هرتسپرانگ-راسل یا نمودار اِچ‌آر شناخته می‌شود.
وسط این نمودار رشته‌ی اصلی قرار دارند که گوشه‌ی سمت راست-پایین تا گوشه‌سمت راست-بالای نمودار دیده می‌شود. اهمیت رشته‌ی اصلی این است که نشان می‌دهد اکثر ستاره‌هایی با دمای یکسان، درخشندگی و حتی اندازه‌ی نیز یکسان دارند. این ارتباط قوی بین چنین پارامترهایی در شکل گیری تئوری‌ها بسیار اهمیت دارند. یک ستاره در طول عمر خود ممکن است بنابه تغییراتش از حالت پایدار در رشته‌ی اصلی خارج شده و وارد قسمت بالایی نمودار بشود. برای مثال خورشید در اواخر عمر خود پس از اینکه هیدروژن سوزی را به پایان رساند به یک غول سرخ تبدیل خواهد شد.
در قسمت بالای رشته اصلی ستارگانی قرار دارند که دارای درخشندگی بیشتر و اندازه بزرگتر هستند.
به همین ترتیب ستارگانی که پایین‌تر از رشته‌ی اصلی قرار دارند «کوتوله» نامیده می‌شوند.
کوتوله های سفید از ستارگان فوقانی خود کوچک‌ترند و اکثرا در طیف سفید رنگ قرار دارند.
غول‌های سرخ‌رنگ نسبت به غول‌های آبی عمر طولانی‌تری دارند و ستارهی الدبران هم یکی از این غول‌های سرخ است.
در قسمت بالا و سمت چپ نمودار غول‌های آبی قرار دارند که اطلس نیز در همین مکان قرار دارد.
ترسیم این نمودار؛ یعنی مطالعه‌ی جزبه‌جز درصد عظیمی از ستاره‌های رصد شده و جای دادن آنها در نمودار و بررسی قوانین حاکم بین دسته‌های مختلف از ستارگان کاری بس دشوار بوده که هرتسپرانگ و راسل این مهم را عملی کردند.
گردآوری توسط تیم علمی انجمن نجوم اطلس
نویسنده : مریم حیدری
منابع :
کتاب Astronomy: A physical perspective
نوشته : Marc L.Kutner
منابع آزاد و اقتباسی:
دانشنامه آزاد wikipedia
